Այս տարի մենք կատարել շատ ֆլեշմոբներ, որոնք շատ հետաքրքիր և ուսուցողական էին։ Այս տարի կարդացել ենք Հովհաննես Թումանյանի, Ջաննի Ռոդարիի, Ավետիկ Իսահակյանի, Վիլյամ Սարոյանի և Հրանտ Մաթևոսյանի հեքիաթները և պատմությունները։ Նրանք շատ հետաքրրքիր, նրանք ունեին շատ խորը իմաստ։ Կարդացել ենք առականեր։ Նաև կարդացել ենք Արևմտահայրեն առակներ, որոնք փոխադրել ենք Արևելահայերեն։ Կատարել ենք շատ ու շատ Գործնական աշխատանքներ և քերականության փաթեթից։

Գործնական քերականություն, աշխատանք
Գործնական աշխատանքի 133-134
Գործնական աշխատանք
Գործնական քերականություն 101 -103
Գործնական քերականություն45, 51, 52, 53,
Գործնական քերականություն-30,31,33,34,38,41
Գործնական քերականության  21-24
 Գործնական քերականության  
Գործնական աշխատանք 104-108
Գործնական աշխատանքի 88-92
Գործնական աշխատանք 84-85
Գործնական աշխատանքի  76-79-րդ
Գործնական աշխատանքի 80-81
Գործնական աշխատանք 42-43
Գործնական աշխատանք 34-35
Գործնական աշխատանք24-26
Գործնական աշխատանք
Գործնական աշխատանքի  14-18-
Գործնական աշխատանք 6-9
Գործնական աշխատանք
Գործնական քերականություն
Գործնական քերականություն
Մայիս
Գործնական աշխատանքի 133-134
ՏՈ՛ՒՐ ՀԱ ՏՈ՛ՒՐ
Գործնական աշխատանք
Գործնական քերականություն
Ապրիլ
Ընկերների մեղքով
Գործնական քերականություն 101 -103
Գործնական քերականություն45, 51, 52, 53,
Հրանտ Մաթևոսյան.  ,,Կանաչ դաշտը,,
Գործնական քերականություն-30,31,33,34,38,41
Գործնական քերականության  21-24

Մարտ
Հազարան հավք
Գործնական քերականության  
Իմ սիրտը
 «Ամենապիտանի բանը »  
Գործնական աշխատանք 104-108
Երգի հրապույրը. Ավետիք Իսահակյան
Ստեղծագործի՛ր վերնագրերից մեկով՝
ԱՎԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ – ԱՐԵՎԻ ՄՈՏ
Փետրվար
Թեսթ2
Մայրը
այս․
Արմատ, ածանց, հոդակապ
Իմ ընկեր Նեսոն
Գործնական աշխատանքի 88-92
Գործնական աշխատանք 84-85
Գործնական աշխատանքի  76-79-րդ
Գործնական աշխատանքի 80-81

Դեկտեմբեր․
Ի՞նչ կնվիրեի Ձմեռ պապին
Ջանի Ռոդարի. ,,Տարօրինակ հարցեր,,
Վարդան Այգեկցի

Նոյեմբեր․
 Գրաբարյան նախադասությունները փոխադրի՛ր աշխարհաբարի՝ քանի տարբերակով կարող ես։
Ստեփան Զորյան․ «Չալանկը» մաս 2
Ստեփան Զորյանի  «Պապն ու թոռը» 
«Վաճառականի խիղճը» 
Գործնական աշխատանք 42-43
Սեբաստացի բառով ակրոստիքոս գրի’ր։
Դարձվածքներ
Գործնական աշխատանք 34-35
Երգի հրապույրը. Ավետիք Իսահակյան
Գործնական աշխատանք24-26
Գործնական աշխատանք

Հոկտեմբեր․
Մեր ուսուցիչը (1-ին հատված)
Գործնական աշխատանքի  14-18-
Ստրադիի փոքրիկ գրադարանը(2-րդ հատված)
Ավետիք Իսահակյանի 《Աշուն է, քամի》
Դոնալդ Բիսեթ. պատմվածքներ
Վիլյամ Սարոյանը հիշում է նյութը, մաս թ 
Տեքստային աշխատանք
Գործնական աշխատանք 6-9
Ռաբին Դրանաթ Թագոր «Կուզեի լինել»
Գործնական աշխատանք
Սեպտեմբերյան հաշվետվություն
Հրանտ Մաթևոսյան «Հացը»
Վիլյամ Սարոյան «Թե ինչ է լինում, երբ փորձում են գոհացնել որոշ մարդկանց»
Վիլյամ Սարոյան. «Ծիրանի ծառը»
Ռեդյարդ Քիփլինգ․ «Թե ինչպես գրվեց առաջին նամակը» Մաս1

Սեպտեմբեր․
Գործնական քերականություն
Հրանտ Մաթևոսյան «Հացը» մաս4
Հրանտ Մաթևոսյան «Հացը» մաս3
Հրանտ Մաթևոսյան «Հացը» մաս 2
Վիլյամ Սարոյան «Վիրավոր առյուծի պատմությունը»
Գործնական քերականություն
Իմ ուսումնական ամառը
Առաջին դպրոցները

126. Կետերի փոխարեն գրի´ր տրված հոմանիշներից  մեկը (ամենահարմարը):

Մեկ էլ, թթի կարմիր շիրան պռոշներին, ներս ընկավ պու — ճուր տղան՝ շոգից կարմրած … (թշերով, այտերով):

Հյուրը քթի տակ բարի (հռհռում, քմծիծաղում, ծիծաղում, ժպտում) էր երեխայի շատախոսության վրա:

Աոաջ բերեցին նրա (ազնվատոհմ, վեհազգի, ցեղական, զտարյուն) նժույգը:

Լքված նավր կամաց-֊կամաց (սուզվում, իջնում, խորտակ- վում, ընկղմվում) էր:

Նրա բոլոր հույսերը (սուզվում, խորտակվում, ընկղմվում) էին:

128.  Ո՞ր բառաշարքում կան արմատներ, որոնք միայնակ, որպես բառ, չեն գործածվում (չես հանդի­պել). դրանք արտագրի´ր:

Օրինակ՝ խորազնին-֊զնին արմատր միայնակ, որպես բառ չի գործածվում, մեծասքանչ — սքանչ:

ա) Բառազույգ, մեղմալույս, անձրևաջուր, բառապաշար, այլաբնույթ, նավահանգիստ:

բ) Հետախույզ, զորասյուն, զբոսանավ, կենտրոնախույս, ճյուղակոտոր, հիասքանչ, փառամոլ:

129.  Սխալ կամ ոչ տեղին գործածվոած բառերը   գտի՛ր և ուղղիր՝ դրանց հոմանիշները գրելով:

Մի թարմ աշակերտ կա մեր դասարանում:
Մի նոր երեխա կա մեր դասարանում։

Հիվանդին լավ դիտիր, որ շուտ լավանա:
Հիվանդին լավ խնամիր, որ շուտ լավանա

Աղբյուրի աչքը քար Էին խցկել:
Աղբյուրի ելքը քար էին խցկել։

Տարվա ծայրին մի անակնկալ Էլ կար:
Տարվա ավարտին մի անակնկալ էլ կար։

Մատանու անիվը գլորվեց մինչև անծանոթի կոշիկն ու հանգստացավ:
Մատանու օղը գլորվեց մինչև անծանոթի կոշիկն ու հանգստացավ։

130.  Տրված հետևություններից ո՞րն Է (որո՞նք են) տեքստին համապատասխանում: Ընտրությունդ պատճաոաբանի´ր:

Մի տղա սենյակում թոչկոտում Էր: Ծունկը սեղանին դիպավ  ու ցավեց: Տղան բարկացած ճչաց,

— Զզվելի´ սեղան:

Նույն օրը տղայի հայրը նրան խոստացել Էր հետաքրքիր նկարներով ամսագիր բերել, բայց մոոացհլ Էր: Ու տղան լաց եղավ: Հայրը բարկացած գոոաց.

— Զզվելի´ տղա:

Ոչ մեկը չնկատեց, թե սեղանն ինչքա՜ն գոհ Էր:

Հետևություն՝

1.    Երբ անմեղ մարդուն մեղադրում, նեղացնում են, այդ մեղադրանքն ինչ-որ ձևով վերադառնում Է մեղադրողին:

2.    Ամեն մարդ պիտի իր պարտականությունները կատա­րի՝ աոանց ուրիշներին նեղացնելու:

3.    Մարդու բախտը որ չի բերում, բոլորը նրան նեղացնում են ու հետն Էլ հենց նրան են մեղադրում, եթե ինչ-որ բան այնպես չի լինում:

4.    Եթե մարդ ինչ-որ մեկի հանդեպ իրեն մեղավոր Է զգում, նրա համար այդ մեկի արցունքները հանդուրժելը ավհլի դժվար Է:

5.    Մարդը մարդու հհտ երբեմն իրի նման Է վարվում:

6.    Մարդը իրերի հետ էլ պիտի զգույշ վարվի: Գուցե նրանք էլ են ցավ զգում անարդար վերաբերմունքից:

7.    Կամակորությունը մարղու ամենավատ գծերից Է: Դրան դիմանալը շատ դժվար է:

131. Փակագծերում տրված բայերր գրի´ր պահանջված ձևով:

Ծարավ ագռավը թռավ կճուճի մոտ ջուր խմելու: Կտուցը ջրին որ չհասավ, (փորձել) կճուճը թեքել: Բայց կճուճն ամուր կանգնել էր տեղում, ու ագռավը թեքել չկարողացավ: Նա մի քիչ (մտածել)ու մանր քարեր (լցնել) կճուճի մեջ: Ջուրը (բարձրանալ), (հասնել)կճուճի բերանին: Ու ագռավը հագեցրեց ծարավը:

Ծարավ ագռավը թռավ կճուճի մոտ ջուր խմելու: Կտուցը ջրին որ չհասավ, փորձեց կճուճը թեքել: Բայց կճուճն ամուր կանգնել էր տեղում, ու ագռավը թեքել չկարողացավ: Նա մի քիչ մտածեց ու մանր քարեր լցրեց կճուճի մեջ: Ջուրը բարձրացավ, հասավ կճուճի բերանին: Ու ագռավը հագեցրեց ծարավը:

135. Տեքստը փոխի´ր՝ սկսելով այսպես. «Մի անգամ աչքերը բողոքում են ….»:

Մի անգամ աչքերը բողոքեցին, որ իրենց դեմքի վրա բոլորից բարձր են, բայց ամեն մի քաղցր բան, ասենք մեղրը, բաժին է ընկնում ո´չ թհ իրենց, այլ բերանին: Բայց երբ մարդր նրանց մեղր տվեց, աչքերը կսկծացին ու արցունքոտվեցին:

Մի անգամ աչքերը բողոքում են, որ իրենց դեմքի վրա բոլորից բարձր են, բայց ամեն մի քաղցր բան, ասենք մեղրը, բաժին է ընկնում ո´չ թհ իրենց, այլ բերանին: Բայց երբ մարդր նրանց մեղր տվեց, աչքերը կսկծացին ու արցունքոտվեցին:

1. Ո՞րքան է նորմալ աչքի լավագույն տեսողության հեռավորությունը։
   Նորմալ աչքի լավագույն տեսողության հեռավորությունը՝ 25 սմ է։
2. Թվարկե՛ք մարդու աչքի մասերը և նշե՛ք դրանց նշանակությունը։
   Եղջերաթաղանթ (եղջերաթաղանթի) – Աչքի արտաքին թափանցիկ շերտն է, որը բեկում է լույսը և պաշտպանում աչքը արտաքին վնասումներից։
   
   Ակնաբյուրեղ – Օգնում է լույսը ճշգրտորեն կենտրոնացնել ցանցաթաղանթի վրա՝ փոխելով իր ձևը՝ ըստ առարկայի հեռավորության։
   
   Ապակենման մարմին – Լցնում է աչքի հիմնական մասը և փոխանցում է լույսը ակնաբյուրեղից ցանցաթաղանթ։
   
   Ցանցաթաղանթ – Այն հատվածն է, որտեղ ընկնում է լույսը՝ ստեղծելով առարկայի փոքրացած, իրական և շրջված պատկերը։ Այստեղից նյարդային ազդակը ուղարկվում է գլխուղեղ։
   
   Ծիածանաթաղանթ – Աչքի գունավոր մասը, որը կարգավորում է բիբի բացվածքը։
   
   Բիբ – Կլոր անցք է ծիածանաթաղանթում, որի միջոցով լույսը մտնում է աչքի մեջ։ Բիբի բացվածքը փոփոխվում է՝ կախված լույսի քանակից։
3. Ձեզ հայտնի ի՞նչ եղանակով են կարճատեսությունը շտկում։
   կարճատեսության դեպքում կրում են հավաքող ոսպնյակներ։
4. 4.Ի՞նչ է պետք անել տեսողության արատները կանխելու համար։
   Պետք է մթության մեջ գիրք չկարդալ։ Չի կարելի տրանսպորտում գիրք կարդալ։ Պետք է աչքի տեսողության հեռավորությունը լինի 25 սմ։
5. Ի՞նչով է պայմանավորված մարմիների գույնը։
   Մարմինների գույնը պայմանավորված է նրանով, թե ինչպես են դրանք լույսի տարբեր ալիքները կլանում
6. Ո՞ ր գիտնական է ապացուցել,որ արեգակի սպիտակ լույսը,տարբեր գույնի ճառագայթների համախումբն է։
   Իսահակն Նյուտոնն
7. Ի՞նչ է բջիջը։
   Փոքր մարմիններ, որոնք բաժանվում են երկու մասի՝ միաբջիջ և բազմաբջիջ։
8. Որո՞նք են բջջի բաղադրության հիմնական քիմիական տարրերը։
   ածխածինը (C), ջրածինը (H), թթվածինը (O), ազոտը (N):
9. Որո՞նք են բջջի հիմնական կառուցվածքային մասերը։
   Ցիտոպլազմա, Բջջաթաղանթ, Կորիզ, Օրգանոիդներ
10. Ի՞նչ նշանակություն ունի բջջաթաղանթը։
    սահմանազատում է բջջին շրջակայից, տալիս նրան որոշակի ձև,պաշտպանում միջավայրի ազդեցությունից, ապահովում շրջակայի հետ նյութերի փոխանակումը:
11. Ի՞նչպիսին է կենդանիների աչքի կառուցվածքը։
    Կենդանիների աչքերը տարբերվում են իրարից։
12. Թվարկե՛ք արեգակնային սպեկտրի գույներն ըստ հաջորդականության։
    Կարմիր, նարնջագույն, դեղին, կանաչ, երկնագույն, կապույտ, մանուշակագույն։
13. Ի՞նչից է կախված անթափանց մարմինների գույնը։
    Անթափանց մարմինների գույնը կախված է հիմնականում դրանց մակերևույթի հատկություններից
14. Ի՞նչից է կախված թափանցիկ մարմիների գույնը։
    Թափանցիկ մարմինների գույնը կախված է նրանից, թե ինչպես են դրանք թուլացնում կամ կլանում տարբեր երկարության ալիքներով լույսը, երբ լույսն անցնում է իրենց միջով:
15. Ի՞նչ նշանակություն ունի բջջաթաղանթը։
    բջջաթաղանթը պաշտպանում է բջջիջին։
16. Ի՞նչ է հյուսվածքը։
    Հյուսվածքը բջիջների խումբ է։
17. Ի՞նչ հյուսվածքներ ունեն բսւյսերը։
    Բույսերը ունեն 5 հիմնական տեսակի հյուսվածքներ
18. Կենդանական ի՞նչ հյուսվածքներ գիտեք։
    Կենդանիների օրգանիզմում կա 4 հիմնական հյուսվածքներ` էպիթելային, շարակցական, մկանային և նյարդային:
19. Ո՞ր հյուսվածքն է կատարում բույսի և նրա օրգանների հենարանի դեր։
    Մեխանիկական հյուսվածքը։

Կենդանի օրգանիզմների կարևորագույն հատկանիշներից է բազմացումը:

Բազմացման շնորհիվ օրգանիզմը ստեղծում է իր նմանին: Բազմացման արդյունքում ավելանում է օրգանիզմների թվաքանակը: Սակայն ավելի կարևոր է այն, որ բազմացման արդյունքում տվյալ օրգանիզմի հիմնական հատկանիշները մշտապես պահպանվում են, քանի որ միշտ փոխանցվում են սերնդեսերունդ:
Օրգանիզմի կայուն հատկանիշների ամբողջությունը կոչվում է ժառանգական տեղեկատվություն:
Օրգանիզմների թվաքանակի ավելացումը, որի ընթացքում կատարվում է ժառանգական տեղեկատվության փոխանցում սերնդեսերունդ կոչվում է բազմացում:
Բնության մեջ հանդիպում է բազմաբջիջ օրգանիզմների բազմացման երկու եղանակ՝
1. Անսեռ բազմացում
2. Սեռական բազմացում
Անսեռ բազմացում: Ինչպես արդեն գիտենք, բույսն իր վեգետատիվ օրգանների միջոցով, օրինակ` տերևներով, ցողունների կամ արմատների կտրոններով կարող է բազմանալ: Այս դեպքում որոշակի պայմանների առկայությամբ բույսի որևէ վեգետատիվ հատվածից սկսում են աճել բույսի մնացյալ հյուսվածքներն ու օրգանները: Արդյունքում բույսը կրկնապատկվում է` հետևաբար, բազմանում է: Բազմացման այս ձևը կոչվում է անսեռ կամ վեգետատիվ: Բազմացման այս ձևի ժամանակ բազմացմանը մասնակցում է միայն մեկ օրգանիզմ:
Նոր բույսի զարգացումը բուսական վեգետատիվ օրգաններից կոչվում է վեգետատիվ բազմացում:Վեգետատիվ բազմացումը բնորոշ է ծաղկավոր բույսերի հիմնական մեծամասնությանը և որոշ կենդանիների` աղեխորշավոր հիդրային, տափակ որդերին:Մի շարք բույսերին բնորոշ է նաև սպորներով բազմացումը:
Սպորը վեգետատիվ բջիջ է, որը զարգանում է վեգետատիվ հատուկ օրգանում` սպորանգիումում: Հողի մեջ սպորը ծլում է և նրանից սկսում է աճել նոր և ամբողջական բույս:Սպորներով կարող են բազմանալ` մամուռները, պտերները, սնկերը, գետնամուշկերը:
Սեռական բազմացում: Դուք արդեն ծանոթացել եք բույսի գեներատիվ օրգաններին: Դրանք բույսի սեռական բազմացումը ապահովող և դրա արդյունքում առաջացող օրգաններն են:Բույսի սեռական օրգաններում` ծաղիկներում, ձևավորվում են հատուկ, մյուս բջիջներից տարբերվող բջիջներ: Դրանք սեռական բջիջներն են:
Օրգանիզմի սեռական օրգաններում առաջացող բջիջները կոչվում են սեռական բջիջներ կամ գամետներ:Սեռական բջիջները լինում են երկու տեսակի` արական և իգական: Սեռական բազմացման իրականացման համար անհրաժեշտ է արական և իգական սեռական բջիջների միաձուլում:Սեռական բջիջների միաձուլումը կոչվում է բեղմնավորում:Նոր օրգանիզմի առաջացումը բեղմնավորմամբ կոչվում է սեռական բազմացում:Եթե օրգանիզմն ունի և՛ արական, և՛ իգական սեռական բջիջներ, ապա նա կոչվում է հերմաֆրոդիտ (կաղնին, եգիպտացորենը, վարունգը, ձմերուկը):Եթե օրգանիզմն ունի կամ արական, կամ իգական սեռական բջիջներ, ապա նա բաժանասեռ է (բարդին ուռենին, չիչխանը, դափնին):

Կենդանիների գերակշռող մասը բազմանում է սեռական եղանակով:

Անսեռ բազմացման ժամանակ մի բույսից առաջանում է նոր բույսը, որն առանց բացառությունների նույնական է ծնողական ձևի հետ:Սեռական բազմացման ժամանակ նոր առաջացած կենդանին պահպանում է օրգանիզմի հիմնական հատկանիշները, բայց տարբերվում է նրանցից:Այդ պատճառով մենք նման ենք մեր ծնողներին, սակայն նրանց կրկնօրինակումը չենք:Կարելի է կռահել, որ ի տարբերություն անսեռ բազմացման, սեռական բազմացման արդյունքում մեծանում է օրգանիզմների բազմազանությունը: Չէ՞ որ մենք բոլորս ինքնատիպ ենք և տարբերվող:Սեռական բջիջների միաձուլումով առաջանում է նոր օրգանիզմի սաղմը: Այն գտնվում է բույսերի սերմում և դրա գլխավոր մասն է հանդիսանում: Սերմը և սաղմը հուսալիորեն պաշտպանված են` գտնվելով պտղի մեջ:Սերմը արտաքինից պատված է սերմնամաշկով, որը նրան պաշտպանում է անբարենպաստ ազդեցությունից: Կարելի է հեշտությամբ առանձնացնել լոբու սերմերի սերմնամաշկը:Սաղմը ապագա օրգանիզմն է կենդանի, բայց դեռևս չզարգացած վիճակում:Էնդոսպերմը գոյացություն է, որը պարունակում է հարուստ սննդանյութեր, որոնց հաշվին սերմի սաղմը ծլում է հողում: Շաքիլը սերմի ներքին տարածությունը լցնող միավոր է:Սերմի ծլման համար անհրաժեշտ է խոնավություն, օդ, +15°C/+20°C ջերմաստիճան : Այդ պայմաններում հողում սերմնամաշկը պատռվում է, էնդոսպերմը սնուցում է սաղմի զարգացումը: Սաղմնային արմատիկից դեպի հողի խորքերը աճում է բույսի արմատը, իսկ սաղմնային ցողունիկից դեպի երկրի մակերևույթ` բույսի ցողունն ու ընձյուղները: Էնդոսպերմի սննդանյութերը բավարարում են մինչև բույսի ինքնուրույն սննդառությունը:

Կենդանի օրգանիզմների բնութագրական հատկանիշներից է սննդառությունը: Սննդառությունը կենդանի օրգանիզմի կողմից տարբեր նյութերի կլանումն է սեփական գոյությունն ապահովելու նպատակով: Արտաքին միջավայրից կլանված մարմինները և նյութերը, որոնք պահպանում են օրգանիզմի կենսագործունեությունը համարվում են սնունդ: Սնունդ կարող է ծառայել և՛ անօրգանական նյութը (ջուրը, ածխաթթու գազը), և՛ օրգանականը (շաքարը, ճարպը և այլն) և ամբողջական կենդանի օրգանիզմը: Բոլոր կենդանի օրգանիզմներում սնունդը ենթարկվում է միատեսակ փոփոխությունների. 1. Սննդի ստեղծում կամ ընդունում և կլանում: 2. Սննդի քայքայում պարզագույն գործառնական միավորների: 3. Այնուհետև՝ ա) ստացված պարզագույն գործառնական միավորների քայքայում և էներգիայի ստացում: Սննդից անջատված էներգիայի հաշվին օրգանիզմը պահպանում է իր կյանքը և ակտիվությունը: Օրգանիզմի ակտիվությունը կյանքին բնորոշ բոլոր հատկանիշների պահպանումը, դրսևորումը և անխափան գործարկումն է: Այսինքն, երբ օրգանիզմը շարժվում է, գրգռվում է, աճում է, բազմանում է և այլն, միշտ օգտագործում է սննդային էներգիան: բ) ստացված պարզագույն գործառնական միավորներից սեփական օրգանիզմին բնորոշ նյութերի կառուցում: Այդ նյութերը ծառայում են որպես շինանյութ: Այդպիսով առաջանում են նոր բջիջներ, հյուսվածքներ և օրգանիզմն աճում է ու զարգանում: 4. Օրգանիզմը շարունակում է գոյատևել: Ըստ սննդառության եղանակի կենդանի օրգանիզմները բաժանվում են երեք խմբի. ավտոտրոֆներ— էներգիա են ստանում արևից: հետերոտրոֆներ — էներգիա են ստանում օրգանական նյութերի քայքայումից: միքսոտրոֆներ — էներգիա կարող են ստանալ և արևից և օրգանական նյութերից: Ավտոտրոֆ սննդառության հիմնական ձևը ֆոտոսինթեզն է: Բույսը արմատներով հողից կլանում է ջուր, իսկ տերևներով օդից ածխաթթու գազ: Այդ անօրգանական նյութերից լույսի ազդեցությամբ, կանաչ քլորոֆիլի մասնակցությամբ բույսը պատրաստում է օրգանական նյութշաքար: Ֆոտոսինթեզի մնացորդ է թթվածինը, որը տերևներով հարստացնում է օդը: Ավտոտրոֆ օրգանիզմը ֆոտոսինթեզի արդյունքում ջրից և ածխաթթու գազից սինթեզում է շաքար և անջատում թթվածին: Ֆոտոսինթեզը բնորոշ է կանաչ օրգանիզմներին բույսերին, կապտականաչ ջրիմուռներին և որոշ բակտերիաներին: Հետերոտրոֆ սննդառության հիմնական ձևը պատրաստի սննդի որոնումն ու կլանումն է: Հետերոտրոֆները օգտվում են ֆոտոսինթեզի պատրաստի արդյունքներից թթվածնից և շաքարից ու դրա վերափոխումներից: Հետերոտրոֆ են բոլոր սնկերը և կենդանիները: Միաբջիջ կենդանիներում կան որոշ բացառություններ: Երկարամտրակ էվգլենան ունի քլորոֆիլ և կարող է ինչպես ֆոտոսինթեզել, այնպես էլ սնվել հետերոտրոֆ կերպով: Ըստ նախընտրած սննդի տեսակի՝ հետերոտրոֆները լինում են. Բուսակեր — սնվում են բուսական ծագում ունեցող օրգանիզմներով կամ նրանց մասերով: Օրինակ թիթեռները, բադերը, նապաստակները, եղջերուները և այլն:Կենդանակեր — սնվում են կենդանական ծագում ունեցող օրգանիզմներով: Նրանք որսորդներ են, իսկ սնունդ ծառայող զոհը որս: Օրինակ առյուծը, գայլը, արծիվը, սարդը և այլն: Ամենակեր — սնվում են և՛ բույսերով, և՛ կենդանիներով: Օրինակ մարդը, արջը, կետը: Ըստ սննդի հայթհայթման ձևի՝ հետերոտրոֆները լինում են. Սապրոֆիտներ — սնվում են մահացած կենդանի օրգանիզմների մնացորդներով, բույսերի պտուղներով, այլ պատրաստի օրգանական նյութերով: Օրինակ աղիքային ցուպիկը, պենիցիլինը, ճանճը, բորենին: Գիշատիչներ — բոլոր այն կենդանի օրգանիզմներն են, որոնք որս են անում: Այսինքն բռնում են իրենց զոհին, սատկացնում, ապա սնվում դրանցով: Օրինակսարդը, կոկորդիլոսը, վագրը, գայլը: Որոշ բույսեր հանդիսանում են գիշատիչներ: Նրանք ունեն հատուկ «թակարդներ», որոնցով որսում են միջատների և սնվում նրանց օրգանական նյութերով: Դրանք միջատակեր բույսերն են: Օրինակ ռաֆլեզիան, վեներայի ճանճորսը, ցողիկը, ցնցղենին: Մակաբույծներ — ապրում են որևէ կենդանի օրգանիզմի մեջ կամ օրգանիզմի վրա: Սնվում են նրա օրգանական նյութերով: Այդ օրգանիզմը մակաբույծի տերն է: Մակաբույծները թունավորում են տիրոջ օրգանիզմը: Օրինակ՝ լյարդի ծծանը, էխինոկոկը, եզան երիզորդը, տիզը: Շնչառություն Կենդանի օրգանիզմների կարևոր հատկանիշներից է նյութափոխանակությունը: Կենդանի օրգանիզմների նյութափոխանակության կարևոր դրսևորում է գազափոխանակությունը: Այն գազափոխանակությունը, երբ օրգանիզմը օդից կլանում է թթվածին և անջատում ածխաթթու գազ կոչվում է շնչառություն: Կենդանի օրգանիզմների կայսրության զգալի մասը հարմարված է միայն գոյատևել թթվածնով հարուստ միջավայրում: Թթվածինը մասնակցում է սննդի քայքայման և նրանից կենսական էներգիայի անջատման գործընթացին: Գոյություն ունի շնչառության երկու բաղադրիչ արտաքին և ներքին: Ներքին շնչառությունը կոչվում է նաև բջջային: Օրգանիզմի փոխադրական համակարգերի շնորհիվ յուրաքանչյուր բջիջ մեկ առ մեկ ստանում է սննդանյութ և թթվածին: Բջիջը դրանցից ստանում է էներգիա և կենսագործում: Բջջային շնչառության ձևերը, գրեթե անփոփոխ, բնորոշ են բոլոր տիպի կենդանի օրգանիզմներին: Արտաքին շնչառությունը գազափոխությունն է օրգանիզմի և օդի միջև: Արտաքին շնչառությամբ միմյանցից տարբերվում են՝ պարզագույն օրգանիզմները, բույսերը, կենդանիները: Պարզագույն օրգանիզմները հիմնականում միաբջիջ օրգանիզմներն են կամ բազմաբջիջ ստորակարգ կենդանիները: Նրանք շնչում են օրգանիզմի ամբողջ մակերեսով: Բույսերը շնչառության հատուկ մասնագիտացված օրգան համակարգ չունեն: Թթվածինը բջիջներին բաշխվում է միջբջջային տարածություններով: Բույսը տերևի ստորին մակերեսին ունի հատուկ բջիջներ, որոնք կոչվում են հերձանցքներ: Դրանք առաջանում են երկու կիսալուսնաձև բջջից, որոնք բացվում և փակվում են: Բացված վիճակում կատարվում է գազափոխանակություն բույսի և օդի միջև: Հերձանցքներով գոլորշանում է նաև ջուրը: Բարձր կազմավորված կենդանիներն ունեն շնչառության մասնագիտացված օրգան համակարգ: Ջրային կենդանիների շնչառության օրգանն է խռիկները: Ցամաքային կենդանիների շնչառության օրգանն է թոքերը: Միջատների շնչառության օրգանն է շնչառական խողովակները՝ տրախեաները:Կենդանիների շնչառության օրգան կարող է լինել նաև մաշկը: Գորտի գազափոխանակության գրեթե կեսն ապահովում է մաշկը:

1. Սննդառության ի՞նչ եղանակներ են ձեզ հայտնի:
Ավտոտրոֆ, հետերոտրոֆ, միքսոտրոֆ։

2. Ինչպե՞ս են սնվում բույսերը:
Ֆոտոսինթեզով՝ ջրից և ածխաթթու գազից պատրաստում են շաքար՝ լույսի և քլորոֆիլի միջոցով։

3. Ո՞ր բույսերն են սնվում կենդանիներով և ի՞նչու:
Միջատակեր բույսերը, օրինակ՝ վեներայի ճանճորսը։ Ապրում են աղքատ հողում և լրացնում են սննդանյութերի պակասը։

4. Ի՞նչ հետերոտրոֆ օրգանիզմներ գիտեք. Բերե՛ք օրինակներ:
Սնվում են պատրաստի օրգանական նյութերով։ Օրինակ՝ մարդ, գայլ, սնկեր, սարդ։

5. Ի՞նչ է շնչառությունը:
Թթվածնի կլանում և ածխաթթու գազի արտազատում, որի արդյունքում ստացվում է էներգիա։

6. Շնչառական ի՞նչ օրգաններ գիտեք:
Թոքեր, խռիկներ, տրախեաներ, մաշկ, բույսերի հերձանցքներ։

Մարդիկ և կենդանիները շրջակա միջավայրի մասին ամենաշատ տեղեկությունը ստանում են տեսողության միջոցով: Տեսողությունն օգնում է մարդուն տարբերել մարմինների ձևը, չափերը, գույնը, իմանալ` հեռու, թե՞ մոտիկ են գտնվում դրանք, շարժվում, թե՞ անշարժ են:

Տեսողությունն իրականացվում է տեսողական օրգանի՝ աչքի միջոցով: Մարդու աչքը շատ նուրբ և բարդ օրգան է և ունի նկարում պատկերված տեսքը:

Որևէ մարմնից լույսն ընկնելով աչքի մեջ՝ բեկվում է եղջերաթաղանթի, ակնաբյուրեղի ու ապակենման մարմնի կողմից և ընկնում ցանցաթաղանթի վրա: Ցանցաթաղանթի վրա առաջանում է առարկայի փոքրացած, իրական, շրջված պատկերը: 

Ցանցաթաղանթում առաջացած գրգիռը հաղորդում է գլխուղեղին, և առաջանում է տեսողական զգացողություն:

Աչքի ծիածանաթաղանթի կենտրոնում կա կլոր անցք` բիբը: Փոփոխելով բիբի բացվածքը` աչքը կարգավորում է իր մեջ մտնող լույսի քանակը:

Արևոտ եղանակին բիբն ունի մոտավորապես 1 մմ տրամագիծ, իսկ մթության մեջ նրա տրամագիծը հասնում է մինչև 1 սմ-ի:

Ուշադրություն

Աչքն  ունի հիանալի հատկություն՝ հարմարում (ակոմոդացիա):

Ակնաբյուրեղի չափը փոխելով` աչքը կարողանում է տեսնել ինչպես հեռու, այնպես էլ` մոտ գտնվող առարկաները:

Նորմալ աչքի համար լավագույն տեսողության հեռավորությունը մոտ 25 սմ է: Այդ հեռավորության վրա մենք առարկան տեսնում ենք առանց աչքը լարելու: Ավելի փոքր հեռավորությունների վրա աչքն էապես լարվում է:

Գլխուղեղը «մշակում է» ցանցաթաղանթի վրա շրջված տեսքով ստացված պատկերներն այնպես, որ մենք դրանք տեսնում ենք ուղիղ դիրքով։

Տեսողության հիգիենա

Աչքը կարևորագույն օրգան է, որն առողջ պահելու համար անհրաժեշտ է պահպանել տեսողության հիգիենայի հետևյալ պարզագույն կանոնները.

● Անհրաժեշտ է տեսողության լարում պահանջող աշխատանքը պարբերաբար ընդհատել և հանգստացնել աչքերը

● Չպետք է երկար հեռուստացույց դիտել կամ աշխատել համակարգչով

● Պետք է գրել և կարդալ լավ լուսավորվածության պայմաններում: Չափից ավելի պայծառ կամ աղոտ լույսը կարող է վնասել աչքերը

● Չի կարելի գրել կամ կարդալ չափից ավելի կռանալով գրքի կամ տետրի վրա: Աչքից հեռավորությունը պետք է լինի 25 սմ

● Գրելիս լույսը պետք է ընկնի այնպես, որպեսզի  ձեռքը ստվեր չգցի աշխատանքային մակերեսի վրա: Աջ ձեռքով գրելիս՝ ձախ կողմից, իսկ ձախ ձեռքով գրելիս՝ աջ կողմից:  

● Չի կարելի կարդալ պառկած վիճակում կամ շարժվող տրանսպորտում

Ուշադրություն

Երեխաների մեծ մասը ծնվում է նորմալ տեսողությամբ: Սակայն ժամանակի ընթացքում տեսողության հիգիենայի կանոնները չպահպանելու պատճառով մարդկանց մեծ մասն ունենում է տեսողական խնդիրներ: Դրանցից առավել տարածվածներն են կարճատեսությունը և հեռատեսությունը:

Նորմալ աչքը չլարված վիճակում զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի վրա (նկար I):

Կարճատեսության դեպքում աչքի ակնաբյուրեղը զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է  ցանցաթաղանթի առջևում (նկար II):

Կարճատեսությունը շտկելու համար մարդիկ դնում են ցրող ոսպնյակներով ակնոց:

Հեռատեսության դեպքում աչքի ակնաբյուրեղը զուգահեռ ճառագայթները հավաքում է ցանցաթաղանթի հետևում (նկար III):

Հեռատեսության դեպքում մարդիկ դնում ենհավաքող ոսպնյակներով ակնոց:

Դասարանական աշխատանք

1.Ո՞րքան է նորմալ աչքի լավագույն տեսողության հեռավորությունը։
Նորմալ աչքի լավագույն տեսողության հեռավորությունը՝ 25 սմ է։

2.Թվարկե՛ք մարդու աչքի մասերը և նշե՛ք դրանց նշանակությունը։

Եղջերաթաղանթ (եղջերաթաղանթի) – Աչքի արտաքին թափանցիկ շերտն է, որը բեկում է լույսը և պաշտպանում աչքը արտաքին վնասումներից։

Ակնաբյուրեղ – Օգնում է լույսը ճշգրտորեն կենտրոնացնել ցանցաթաղանթի վրա՝ փոխելով իր ձևը՝ ըստ առարկայի հեռավորության։

Ապակենման մարմին – Լցնում է աչքի հիմնական մասը և փոխանցում է լույսը ակնաբյուրեղից ցանցաթաղանթ։

Ցանցաթաղանթ – Այն հատվածն է, որտեղ ընկնում է լույսը՝ ստեղծելով առարկայի փոքրացած, իրական և շրջված պատկերը։ Այստեղից նյարդային ազդակը ուղարկվում է գլխուղեղ։

Ծիածանաթաղանթ – Աչքի գունավոր մասը, որը կարգավորում է բիբի բացվածքը։

Բիբ – Կլոր անցք է ծիածանաթաղանթում, որի միջոցով լույսը մտնում է աչքի մեջ։ Բիբի բացվածքը փոփոխվում է՝ կախված լույսի քանակից։

3.Ձեզ հայտնի ի՞նչ եղանակով են կարճատեսությունը շտկում։
Կարճատեսությունը շտկելու համար մարդիկ օգտագործում են ոսպնյակներով ակնոցներ։ Հեռատեսության համար պետք է ավելի շատ ոսպնյակով ակնոցներ։

4.Ի՞նչ է պետք անել տեսողության արատները կանխելու համար։
Պետք է մթության մեջ գիրք չկարդալ։ Չի կարելի տրանսպորտում գիրք կարդալ։ Պետք է աչքի տեսողության հեռավորությունը լինի 25 սմ

Երբ երկու լիցքավորված մարմիններ բավականաչափ մոտեցնում են իրար, դրանց միջև առաջանում է կայծ և լսվում է ճայթյուն: Այս երևույթն անվանում են էլեկտրական պարպում:

Կայծակը էլեկտրական պարպում է, որը տեղի է ունենում մթնոլորտում և ուղեկցվում է որոտով:
Կայծակ կարող է առաջանալ երկու էլեկտրականացված ամպերի կամ ամպի ու Երկրի միջև:

Ամպրոպային ամպերը կազմված են ջրի կաթիլներից և փոքրիկ սառցակտորներից: Ներքևից բարձրացող տաք օդի հոսանքների շնորհիվ այդ մասնիկներն անընդհատ բախվում են իրար և, որպես արդյունք` լիցքավորվում: Երբ լիցքերի քանակությունը բավականաչափ մեծանում է, ամպից որոշ էլեկտրոններ օդով հասնում են Երկիր՝ ստեղծելով անցուղի մնացած լիցքավորված մասնիկների համար․ առաջանում է կայծակ։ 

Այդ պրոցեսը տևում է շատ կարճ, ջերմաստիճանը հասնում է տաս հազար աստիճանի, տեղի է ունենում կարճատև լուսարձակում։
Օդի արագ ընդարձակման հետևանքով առաջանում է նաև հարվածային ալիք, և մենք լսում ենք որոտը: Կայծակն օժտված է ահռելի էներգիայով և կարող է շատ վտանգավոր լինել: Խփելով տարբեր մարմինների՝ կայծակը կարող է մեծ վնասներ պատճառել. հալել մետաղե իրերը, այրել ծառերը, սպանել մարդկանց և կենդանիներին:

Ինչպես պաշտպանվել կայծակից

Կայծակը բնության ահեղ երևույթներից է, և նրա հարվածը խիստ վտանգավոր է։ Այն ավելի հաճախ հարվածում է Երկրի մակերևույթից վեր խոյացող առարկաներին, շինություններին, ծառերին, կենդանիներին և մարդկանց։
Շենքերը կայծակի հարվածից պաշտպանում են հատուկ սարքերի՝  շանթարգելների  օգնությամբ:
Շանթարգելը մետաղյա ձող է, որն ամրացվում է շինության պատի երկայնքով։ Ձողի վերին սրածայր մասը  պաշտպանվող շենքից բարձր է՝ ստորին մասը հողակցված։Ամպրոպաբեր ամպերից էլեկտրական լիցքերը շանթարգելի միջով անցնում են հողի մեջ՝ չվնասելով շինությունը:

Կայծակից պաշտպանվելու համար անհրաժեշտ անվտանգության կանոնները.

1. Կայծակի ժամանակ բաց դաշտում գտնվելը վտանգավոր է:
2. Չի կարելի  պառկել գետնին:
3. Եթե հնարավոր չէ արագ հեռանալ, ապա պետք է կքանստել համեմատաբար ցածրադիր տեղում:
4. Քանի որ կայծակը խփում է առավել բարձր մարմիններին, ուստի չպետք է թաքնվել բարձր ծառի տակ:
5. Որքան հնարավոր է` պետք է շուտ դուրս գալ ջրից:
6. Չի կարելի ձեռք տալ մետաղե առարկաներին, պետք է հեռու մնալ դրանցից:
7. Թաքնվել կարելի է խիտ անտառում, քարանձավներում, բնակելի շենքում, ավտոմեքենայում՝ փակելով պատուհանները:
8. Մոտոցիկլետի կամ հեծանվի օգտագործումը վտանգավոր է:

Լրացուցիչ աշխատանք

Պատասխանել հարցերին

1. Ի՞նպես է առաջանում կայծակը:Ի՞նչ է որոտը:
   Երբ լիցքերի քանակությունը բավականաչափ մեծանում է, ամպից որոշ էլեկտրոններ օդով հասնում են Երկիր՝ ստեղծելով անցուղի մնացած լիցքավորված մասնիկների համար․ առաջանում է կայծակ
2. Ի՞նչ է շանթարգելը, և ինպե՞ս է այն շինությունները պաշտպանում կայծակի հարվածից:
   Շանթարգելը մետաղյա ձող է, որն ամրացվում է շինության պատի երկայնքով։ Ձողի վերին սրածայր մասը  պաշտպանվող շենքից բարձր է՝ ստորին մասը հողակցված։Ամպրոպաբեր ամպերից էլեկտրական լիցքերը շանթարգելի միջով անցնում են հողի մեջ՝ չվնասելով շինությունը:
3. Կայծակի ժամանակ ինչպե՞ս պետք է վարվեք,եթե հայտվել եք բաց տարածքում:
   Մենք պետք է արագ գնանք փակ տեղ։ Չպետք է մեծ ծառի ետևում թաքնվել։

Ե՞րբ է լույսը բեկվում? Ինչո՞վ է բեկումը տարբերվում անդրադարձումից:
Լույսը բեկվում է, երբ այն անցնում է երկու տարբեր միջավայրերի միջով: Բեկումը տարբեր է անդրադարձումից, քանի որ անդրադարձման դեպքում լույսը արտացոլվում է մակերևույթից, իսկ բեկման դեպքում՝ փոխում է ուղղությունը։

Ի՞նչ է ոսպնյակը:
Ոսպնյակը օպտիկական ապարատ է, որը կենտրոնացնում կամ տարածում է լույսը՝ օգտագործելով իր ծռված մակերևույթները։

Ո՞ր կետն է կոչվում ոսպնյակի կիզակետ:
Կիզակետը այն կետն է, որտեղ կենտրոնանում են լույսի ճառագայթները։

Ի՞նչ օրենքով է կատարվում լույսի անդրադարձումը:
Լույսի անդրադարձումը կատարվում է անդրադարձման օրենքով, ըստ որի անդրադարձման անկյունը հավասար է անկյունին, որով լույսը ընկնում է մակերևույթին։

Նշի՛ր հայելիների տեսակները:
Հայելիները լինում են՝ տիրույթային (կոնվեքս) և գծային (կավդր)։

Ո՞ր անկյուն է կոչվում անդրադարձման անկյուն:
Անհրաժեշտ անկյունն այն անկյունն է, որով լույսը անդրադարձնում է մակերևույթից:

1. Ի՞նչ է բնութագրում ջերմաստիճանը:
   Ջերմաստիճանը բնութագրում է մարդու մարմնի աստիճանը։
2. Ե՞րբ են մարմինները ջերմային հավասարակշռության վիճակում:
   Մարմինները գտնվում են ջերմային հավասարակշռության վիճակում, երբ դրանց միջև ջերմաստիճանը հավասար է, և չկան ջերմային փոխանցումներ դրանց միջև:
3. Ջերմաչափի ի՞նչ տեսակներ գիտես:
   էլեկտրական, սնդիկով, հեղուկային, մետաղական
4. Ինչպե՞ս պետք է օգտվել բժշկական ջերմաչափից:
   Մենք պետք է առաջինը դա թափահարենք հետո դնենք ձեռքի տակ։ Մի հինգ րոպեյից կարող ենք տեսնել։ Կարմիր գծից կարող ենք տեսնել մարմնի ջերմությունը։
5. Ո՞ր երևույթներն են կոչվում հալում և պնդացում:
   Հալումն այն երևույթն է երբ մարմինը բարձր ջերմաստիճանի տակ պինդ վիճակից դառնում է հեղուկ։ Պնդացումն այն երևույթն է, երբ հեղուկ մարմինը սառում է և դառնում պինդ նյութ։
6. Ո՞ր մեծություն է կոչվում եռման ջերմաստիճան:
   Եռման ջերմաստիճանը կոչվում է տաք աստիճան, այսինքն՝բարձր աստիճան։
7. Ինչու՞ է Արեգակը համարվում Երկրի վրա կյանքի և ջերմության գլխավոր աղբյուրը:
   Արեգակը համարվում Երկրի վրա կյանքի և ջերմության գլխավոր աղբյուրը, քանի որ Արեգակը ջերմություն է տալիս, իսկ առանց Արեգակի ցուրտ կլիներ։
8. Վառելանյութի ի՞նչ տեսակներ գիտես:
   փայտը, տորֆը, քարածուխը, նավթը, բենզինը, մազութը, բնական գազը:
9. Կա՞ն արդյոք Երկրի ընդերքում ջերմային էներգիայի այլ աղբյուրներ:
   Այո, Երկրի ընդերքում կան տարբեր ջերմային էներգիայի աղբյուրներ: Դրանք հիմնականում կապված են Երկրի ներսում տեղի ունեցող բնական պրոցեսների հետ, ինչպիսիք են երկրաբառուների շարժումը, կրատային ջերմություն, և թեժ տարածքներ, որոնք ազատում են ջերմություն:
10. Ե՞րբ են մարմինները համարվում էլեկտրականացված :
    Մարմինները համարվում են էլեկտրականացված, երբ դրանց մեջ մուտքագրվում է էլեկտրական լիցք՝ դրական կամ բացասական, որը կարող է առաջացնել էլեկտրադաշտ կամ էլեկտրական ուժեր:
11. Ինչպե՞ս են պարզում մարմինների էլեկտրականացված լինելը:
    Մարմինների էլեկտրականացված լինելը կարելի է պարզել՝ օգտագործելով կնոպկայի թուղթ կամ էլեկտրական մանոմետր, որոնք ցույց են տալիս, եթե մարմինը կարող է բացասական կամ դրական լիցքեր տարածել: